Elke maand schrijf ik een kleine ode aan een kunstenaar die mijn hart sneller doet kloppen. Deze keer schrijf ik over de, inmiddels wereldberoemde, multidisciplinair kunstenaar, activist en openlijk criticus van het Chinese regime: Ai Weiwei. Als geen ander heeft hij mijn perceptie van kunst, zowel in vorm als in haar waarde, meer diepte gegeven. Weiwei in alles wat hij doet compromisloos jegens zijn idealen, ondanks het gevaar waar dit hem in brengt. Voor een meisje dat soms nog steeds bang is in het donker van haar slaapkamer, kan ik niks dan ontzag hebben voor de schijnbaar angstloze kunstenaar die, anders dan ik, wel degelijk direct iets heeft te vrezen. Hij staat namelijk onder constant toezicht van de Chinese autoriteiten, zijn studio is met de grond gelijk gemaakt, hij is geslagen door de politie en in 2011 werd hij opgepakt en voor 81 dagen op een onbekende locatie vastgehouden en ondervraagd. Door de jaren heen zag hij mede-kunstenaars, intellectuelen en activisten in gevangenissen verdwijnen door hun commentaar op het regime. Hij is de meest geïnterviewde man van China, maar in zijn eigen land is hij online bijna niet terug te vinden. Zijn naam wordt van het web gefilterd en ook zijn studio lijkt op Google Maps niet te bestaan. Maar hij is er wel degelijk, en zijn stem wordt gelukkig wereldwijd gehoord. Ik kan niet anders dan ook mijn oren spitsen.

WAAROM AI WEIWEI

Als kind vond ik op een gegeven moment een tactische manier om ’s nachts mijn nachtmerries te bevechten. Hierbij maakte ik dankbaar gebruik van het leger aan griezels die ik inmiddels in het donker was tegengekomen en had verzameld onder mijn bed. Die waren nu bekeerd en ‘goed geworden’. Wanneer er weer een fictief figuur kwam spoken gaf ik hem een keus: je voegt je bij ons, of je doet dit niet en ik laat de gevaarlijke wezens uit mijn team op je los. De dino zou ze zonder twijfel met huid en haar verslinden. Geen griezel durfde nog tegen me in te gaan en voegde zich mak bij het team onder mijn slaapplaats. Ik had de angst met de angst verslagen. Voor even dan, want (schijnbaar niet te voorkomen) nam de fantasie af en de ratio toe. Het denkbeeldige leger verloor zijn kracht. Het was niet opgewassen tegen angsten die groter waren dan een personage uit een film. Soms kan ik nog steeds niet slapen, dan voel ik me overweldigd door het leven. Het leger onder mijn bed is ingeruild voor de tv, en afleiding is nu mijn laffe wapen. Hoe dommer het programma hoe beter, en domme programma’s zijn er tegenwoordig in overvloed. Als mijn hoofd weer op nul staat, val ik mak in slaap. Zorgen over de wereld heb ik dus wel, maar die zijn toch te makkelijk af te doen als te groot voor mij om ooit echt te beïnvloeden. Ai Weiwei bewijst het tegendeel. Voor hem lijkt niks te groot, of dit is voor hem in ieder geval niet een aanleiding om maar tv te gaan kijken.

Het eerste werk van Weiwei, dat mij wakker schudde uit mijn esthetiek-gedreven benadering van kunst, was Sunflower Seeds; Een installatie waarbij hij de Turbine Hall van Tate Modern vulde met 100 miljoen, handgemaakte, porseleinen zonnebloempitten. Een werk dat mij op het eerste gezicht niet veel zei, maar bij nader onderzoek overweldigde met betekenis. De zaadjes zijn een waar monument voor de Chinese geschiedenis. Allemaal met de hand gemaakt in het stadje Jingdezhen, waar traditioneel het porselein voor het hof van de keizer werd gemaakt. Een onderneming die 1600 mensen in de stad aan het werk zette, en zo zorgde voor de broodnodige werkgelegenheid in een stad die deze had verloren. De zonnebloempit roept veel betekenis op in de Chinese geschiedenis. Dertig jaar lang was er onder het bewind van Mao voor kunstenaars geen andere taak weggelegd dan het maken van propaganda. Een veelvoorkomend onderwerp hierin was de zonnebloem. De bloem die zijn hoofd naar de zon keert, zoals de mensen dat naar Mao Zedong hadden moeten doen. Zo symboliseert deze de onderdrukking, de plant heeft immers geen keus in welke richting waar zij haar bloem richt. Tijdens deze zelfde Culturele Revolutie moesten ook veel chinezen noodgedwongen overleven op het eten van zonnebloempitten. Ook refereert het enorme aantal pitten op zijn beurt naar hedendaags China als land van de massaproductie en reproductie. Van een afstand gezien wordt het al snel één grote grijze massa, waar bezoekers werden uitgenodigd overheen te lopen.

Het werk overdonderde mij totaal. Het was Ai Weiwei die echt mijn ogen opende voor de conceptuele laag die kunst kan hebben. Geraakt door alle niveaus van betekenis die in zijn werk te vinden waren, kon en wilde ik niet meer ‘plat’ naar kunst kijken. Het was alsof er ergens een deur openzwaaide. Er was een nieuwe dimensie ontdekt; een (zonnebloem)zaadje geplant. Alleen de esthetiek van het beeld was niet meer genoeg.

Wanneer je hem alleen kunstenaar noemt doe je hem tekort. Zijn hele persoon heeft voor mij iets mythisch gekregen. Een kleine, mollige sprookjesheld die angstloos wereldwijd opkomt voor het goede. Met alle gevolgen van dien. In een interview ontkent Weiwei zijn angsteloze karakter en zegt hij juist erg bang te zijn. De angst maakt dat hij zo gedreven is te vechten. Dit gegeven dwingt bij mij alleen nog maar meer bewondering af. De volgende keer als de nacht weer te kil aandoet, zal ik eens aan hem denken in plaats van de tv aanzetten. Het leven kan mij niks maken, ik heb Ai Weiwei onder mijn bed.

EEN INTRODUCTIE IN AI WEIWEI

EEN GEBOORTE

Ai Weiwei groeit op in een werkkamp tijdens de Culturele Revolutie in China, waar zijn gezin letterlijk in een gat in de grond moet wonen om te overleven. Zijn vader, befaamd intellectueel en schrijver Ai Qing, was aanvankelijk een onderdeel van het nieuwe communistische regime. Dit veranderde nadat hij een dubbelzinnig gedicht schreef over een rozentuin, die werd gezien als antirevolutionair. Hij werd vijand verklaard van de staat en samen met zijn gezin verbannen naar een kamp in Beidauan, in een afgelegen deel van China. Hier kreeg Ai Weiwei’s vader zowel de zwaarste als meest vernederende taak: het schoonmaken van de openbare toiletten. Vier jaar later worden ze verbannen naar Shihezi, waar ze wonen tot de dood van Mao Zedong een einde brengt aan de Culturele revolutie. Dit betekende nog niet dat er zoiets als vrijheid van meningsuiting een plek kreeg in de Chinese maatschappij. Een aantal jaar later vertrekt Ai Weiwei naar New York, om te ontsnappen aan de politieke situatie in zijn land. Hier laat hij zich beïnvloeden door kunstenaars en begint hij te fotograf

eren. In 1993 keert hij terug naar China nadat zijn vader ziek wordt. Daar ontwikkelt hij zijn kunst, die verscheidende vormen aanneemt, verder. Weiwei’s vader probeert zijn zoon te ontmoedigen een kunstenaar te worden, maar tevergeefs. Ai, die in New York echte vrijheid heeft geproefd, en zich heeft laten beïnvloeden door het werk van Warhol en Duchamp, is standvastig in zijn geloof.

Veel van zijn vroege werk combineren het traditionele met het nieuwe. Een spanning die in China zelf ook terug te zien was. Een van zijn bekendste werken uit die tijd is de performance waarbij hij een 2000 jaar oude Han dynastie urn kapot laat vallen. Onder andere een referentie naar het verwoesten van traditionele objecten onder het bewind van Mao Zedong.

EEN BEVING

Aanvankelijk is Weiwei vooral erg actief als architect, en werkt zodoende vaak in opdracht van de staat (zo ontwerpt hij het “vogelnest” stadion voor de Olympische Spelen in Beijng). Maar in 2008 wordt hij op slag bekend (en berucht) door een project van een andere aard. Dat jaar treft een aardbeving Sichuan, China, een ramp waarbij opvallend veel schoolgebouwen het begeven en zo duizenden kinderen omkomen. De gevolgen van de ramp worden stilgehouden en de lichamen van de slachtoffers worden verbrand door de Chinese autoriteiten, zonder dat zij geïdentificeerd worden. Uit frustratie start Weiwei, door middel van de blog die hij sinds 2005 bijhoudt, een project waarbij hij een lijst met de namen van de jonge slachtoffers wil opstellen. Een jaar later publiceerde hij een lijst van meer dan 5000 namen. Ook maakt hij een videowaarin alle namen worden opgelezen. Dit betekende zijn eerste grote confrontatie met het regime, en datzelfde jaar nog wordt zijn blog offline gehaald. Naast de lijst maakt hij ook een indrukwekkende installatie van rugzakjes, die het Haus der Kunst in Munchen bedekken. Samen citeren zij een uitspraak waarmee een van de moeders van de slachtoffers haar dochter herdacht: “She lived happily in this world for seven years.” Vlak voordat Ai naar Duitsland zou reizen voor de opening vielen politieagenten zijn hotelkamer binnen. In de discussie die hierop volgde werd Weiwei geslagen. Hij reisde toch af naar Munchen, maar had ernstige hoofdpijn. Eenmaal aangekomen werd hij opgenomen in het ziekenhuis, waar ze interne bloedingen in zijn hoofd constateerden en hem meteen opereerde. Door de jaren heen heeft Weiwei nog verschillende werken gemaakt over de beving.

TOEZICHT, EEN VERDWIJNING EN ZELF-TOEZICHT

Ai Weiwei heeft zichzelf door de jaren heen met zijn kunst hoog op de radar van de Chinese autoriteiten gezet. Hij wordt dan ook constant in de gaten gehouden. Rondom zijn studio hangen beveiligingscamera’s en staan politieauto’s op wacht, wanneer hij buiten zijn studio is, wordt hij gevolgd door undercover agenten. Maar Weiwei laat zich niet intimideren en blijft zijn provocatief werk maken. Dan, in 2011, wordt het opeens stil. Weiwei wordt onderweg naar Hong Kong gearresteerd op het vliegveld en zonder aanklacht 81 dagen vastgehouden op een geheime locatie. Hij mag met niemand contact opnemen, zelfs geen advocaat. De opsluiting wordt later vanuit de autoriteiten gespeeld op een belasting gerelateerde aanklacht, maar wordt wereldwijd gezien als een poging tot censuur. Zijn bekendheid als kunstenaar en criticus van het Chinese regime heeft hem zowel in de situatie gebracht als er weer uit geholpen. Vanuit allerlei hoeken van de wereld werd zijn vrijlating geëist. Wanneer hij vrijgelaten wordt, wordt hij onder huisarrest gesteld en nemen ze zijn paspoort in. Het toezicht wordt nog verder aangescherpt.

“Outside my house are some 15 to 20 cameras, the police do surveillance all the time and quite recently listening devices were found in three of my rooms, right next to my working table. (…) And this is no surprise you know, because China is a state in which a profound ethical, moral or philosophical discussion is not possible So anything can happen. But eventually it’s only an advantage within the game played by themselves. My tactics are openness and transparency. I told them: “I don’t have any secrets, you have a secret.”“– Ai Weiwei in Marcel Feil’s interview voor Foam magazine: “Freedom of expression under surveillance”

Als antwoord op de constante spionage besloot Weiwei, in plaats van tegen te werken, de Chinese regering ontzettend tegemoet te komen met wat hij “self-surveilance” noemt. Hij plaatste zelf camera’s in zijn huis en zette een livestream op, op weiweicam.com. Nadat de website 46 uur online stond, en was gezien door 5.2 miljoen mensen, werd hij op het bevel van de autoriteiten stilgelegd. De constante surveillance komt terug in veel van zijn werken. Over zijn opsluiting maakt hij een serie sculpturen, die de condities waarin hij 3 maanden vastgehouden werd aan iedereen zichtbaar maakten. Deze serie, S.A.R.C.R.E.D. getiteld, word getoond tijdens biënnale van Venetië in 2013.

EEN CONSTANTE STROOM

Ai Weiwei’s kracht schuilt in zijn zichtbaarheid. Ondanks dat de kunstenaar momenteel in Berlijn woont en werkt volgen de Chinese autoriteiten hem nog steeds, maar wij kunnen dat ook. Zijn publieke plaats in de wereld lijkt, grotendeels, zijn veiligheid te waarborgen. De self-surveilance waar Ai Weiwei zichzelf aan onderlegd gaat nog steeds door. Op Twitteren vooral op Instagramis hij elke dag te volgen. Wie hem afgelopen jaar op instagram had, weet precies welk thema hem bezighoud. Hij was veel op Lesbos, en bezocht overal in Europa vluchtelingenkampen. Foto’s van de ontmoetingen die hij daar had vulden zijn instagram feed. Naar aanleiding van alles wat hij hier zag, heeft hij dit jaar een aantal werken gemaakt. Een paar hiervan, zijn nog tot 7 december te bekijken in FOAM Amsterdam.