Toen mensen om mij heen hoorden dat schilderijen van de Madonna met Kind de inspiratie waren voor mijn nieuwe fotoserie, werd ik al snel doorgestuurd naar het Rijksmuseum Twenthe. En niet onterecht. Het museum heeft een mooie collectie religieuze schilderkunst. Toen ik hen vertelde waar ik mee bezig was bood het Rijksmuseum al snel aan om hun expertise beschikbaar te stellen voor de research-fase het project.

Josien Beltman is een van de conservatoren van het museum. Ze nodigde mij uit om eens langs te komen, om samen een aantal werken uit de collectie te bekijken. Die kans kon ik natuurlijk niet aan mij voorbij laten gaan. 

We gaan eerst zitten in het museumcafé. Ik heb mijn favoriete boek met schilderijen van de Madonna mee. Josien werkt nu dertien jaar voor het Rijksmuseum, maar herinnert zich nog goed dat zij tijdens haar opleiding eens een paper schreef over een schilderij van de Madonna met Kind.

Ik vertel haar over mijn gekke voorliefde voor afbeeldingen van Maria. Als mijn vriend het zou toelaten, hing de woonkamer nu vol met de verschillende portretten die ik door de jaren verzameld heb in kringloopwinkels. Al pratende besef ik me hoe los van religie mijn aantrekkingskracht tot haar beeltenissen staat. De Maria die ik altijd zag was krachtig in haar zachtheid; een trotse moeder in haar element. Ondanks dat ik natuurlijk de verhalen wel een beetje kende speelden deze geen rol. Dat de baby Jezus was had voor mij eigenlijk geen invloed op het beeld.

Josien verteld vroeger wel te zijn opgevoed met de verhalen uit de Bijbel. Dit maak het lastiger voor haar om afbeeldingen van Maria buiten deze context om te bekijken. Ze is natuurlijk niet de enige. Religie dicteert veelal de betekenis van de portretten waar ik zo gek op ben. Vanuit dat kader zijn ze immers gemaakt.

Wat denk jij dat het maria-portret zo immens populair maakt?

Josien: “Ik denk dat het heel herkenbaar is. Mensen kunnen hun eigen gevoelens op de afbeeldingen projecteren. De oermoeder blijft een krachtig symbool en roept bij mensen belangrijke gevoelens van veiligheid op.”

Hebben afbeeldingen van Maria invloed gehad op hoe vrouwelijkheid werd gezien en beoordeeld?

Josien: “Ik denk wel dat het meespeelde in hoe er naar vrouwen werd gekeken, maar eigenlijk precies andersom dan je het nu net schetst. Kunst is altijd een reflectie van de zienswijze van de tijd waarin het is gemaakt. Wat interessant is aan kunst, is dat wanneer die reflectie wordt vastgelegd in een schilderij en wordt getoond, die reflectie ook weer invloed heeft op wat zij reflecteert. Zo wordt vaak een vrouwbeeld herbevestigd. Dit maakt dat Maria portretten niet los te zien zijn van het algemeen beeld van de vrouw. Maria stond symbool voor een set waarden waar vrouwen aan werden gemeten. Ze vormde de schakel tussen de echte wereld, en dus de echte vrouwen, en het goddelijke.”

Welke veranderingen zien we daarbinnen?

Josien: “Het heersende wereldbeeld wordt dus gereflecteerd in de kunst. Toen dat wereldbeeld veranderde, veranderde de manier waarop Maria werd afgebeeld mee. Na de Middeleeuwen richten mensen hun blik meer op het aardse. Deze oriëntatie wilde men ook graag terug zien in de kunst. Je ziet vanaf dan dat Maria meer gaat lijken op de ‘gewone’ vrouwen en vaker omgeven wordt door eigentijdse straatbeelden. Het is dus altijd interessant om, als je naar een kunstwerk kijkt, je af te vragen wat de manier waarop iets is afgebeeld zegt over de tijd waarin het gemaakt is.”

Josien neemt me mee naar de zaal waar haar favoriete Maria uit de collectie hangt. We staan een tijdje samen te kijken naar het kleine paneel. We verbazen ons over de kleuren en de manier waarop de interactie tussen moeder en haar kind hierop is gevangen.

Josien: “Wanneer we naar religieuze kunst kijken, is het belangrijk om je te beseffen dat deze objecten niet bedoelt waren om kunst te zijn. Religieuze schilderingen hadden een duidelijk doel dat paste bij de plek waar deze werden getoond. Dit was voornamelijk in het kerkgebouw. Schilderijen van Maria met Kind in de kerk, reflecteren het doel dat zij dienen binnen de religie. Wanneer je de werken van hun plek, en dus uit hun context haalt kijken we opeens heel anders. Als de werken bij ons in het museum hangen wordt er met een andere blik naar gekeken. Dan zijn we opeens veel meer bezig met de vorm, het materiaal en de geschiedenis van het specifieke stuk. Dat was eigenlijk nooit de bedoeling van het schilderij.”

---

‘Tischbein en de ontdekking van het gevoel’

Ik heb geluk: wanneer ik langskom is net de expositie ‘Tischbein en de ontdekking van het gevoel’ begonnen. Hier vinden we dan misschien wel geen Maria’s, er hangen wel een heleboel portretten van ouders met hun kinderen. Josien geeft mij een tour langs de werken die interessant zijn in het licht van mijn huidige project.

In de portretten van Tischbein ligt de nadruk duidelijk op het gevoel en op de natuur. De rijke families die hij schildert, zijn niet meer afgebeeld als statige aristocraten, maar laten zichzelf van een gevoeligere kant zien. Dit sluit aan bij de ideeën die dankzij Rousseau en andere denkers in de tweede helft van de 18de eeuw populair werden. De mens als onderdeel van de natuur en het gezinsleven worden verheerlijkt.

We blijven een tijdje staan voor twee portretten van de familie Dufour-Feronce. In het ene portret is de moeder afgebeeld met haar zoontje op schoot. De link naar de portretten van Maria die we eerder bekeken is hier natuurlijk makkelijk te leggen. De interactie tussen de zorgzame moeder en haar zoon is wederom hoofdonderwerp. Het portret ernaast, waarin de vader is afgebeeld met zijn dochter, intrigeert ons allebei eigenlijk meer.

Josien: “Eigenlijk kun je dit schilderij best progressief noemen. Met het portret wil Jacques Ferdinand Dufour-Feronce laten zien dat hij als vader ook een actieve rol had in de opvoeding van zijn kinderen. Dit is afgebeeld als iets natuurlijks, door de keuze in achtergrond, en iets om trots op te zijn. Het leuke is dat hij hier met zijn dochter poseert en niet zijn zoon. Dit gaat in tegen de verwachtingen en zegt veel over de denkbeelden uit de tijd waarin Tischbein het portret schilderde.”

---

De religieuze werken zijn onderdeel van de vaste collectie, die altijd in het museum te zien is. ‘Tischbein en de ontdekking van het gevoel’ is nog tot 19 januari 2020 te bewonderen. Kijk voor meer informatie op de website van het Rijksmuseum Twenthe.

Dit interview is onderdeel van mijn research voor een nieuwe fotoserie waar ik aan werk. Op de hoogte blijvenvan dit project? Volg mij dan op Facebookof Instagram, of houdt deze site in de gaten voor updates.

Ben of ken jij iemand met een bijzondere kijk op mannelijk- en/of vrouwelijkheid, die ik echt hierover moet spreken? Tip mijdit dan door een berichtje te sturen naar contact@hannajansen.com.